Dane statystyczne – podstawą do manipulacji

Na początku czerwca w filii UwB w Wilnie odbył się kolejny wykład otwarty w ramach serii wykładów organizowanych przez Europejską Fundację Praw Człowieka (EFHR). Tym razem referat pt. „Problem poprawnej interpretacji i zniekształcania danych statystycznych oraz wyników badań socjologicznych” wygłosił prof. Bogusław Grużewski.

Profesor Bogusław Grużewski, dyrektor Instytutu Pracy i Badań Społecznych w Wilnie, wykładowca filii UwB w Wilnie, Prezes Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy, autor ponad 75 artykułów w różnych czasopismach i opracowaniach litewskich, zainteresował słuchaczy bardzo ważnym i aktualnym tematem. Przedstawił kilka interesujących zagadnień związanych z problematyką poprawnej interpretacji i zniekształcania danych statystycznych oraz wyników badań socjologicznych. Wcześniej zapoznał jednak z zasadami korzystania z różnych źródeł, ich porównywania i poprawnego interpretowania.

Omówił metody, z wykorzystaniem których pracownicy organizacji rządowych i pozarządowych prowadzą badania statystyczne i socjologiczne. Mówił o tym, jaka może być rozbieżność rzeczywista w procentach w stosunku do osób objętych ankietowaniem. Zauważył, że bardzo trudno jest przedstawić obiektywne badania socjologiczne. Zdaniem prelegenta, zniekształcenie interpretacji wyników jest często nieuniknione, przy czym zniekształcenia te mogą być nie tylko przypadkowe, lecz nawet zamierzone (charakteryzować się cechą manipulacji).

Jednym z przykładów nieprawidłowej interpretacji wyników badań socjologicznych może być odmienne traktowanie obiektu badań przez osobę badaną i badającą, przedstawienie fragmentu badań (wynikuu badań) jako wyniku generalnego, utajnienie warunków otrzymanych określonych odpowiedzi, etc. Dlatego bardzo ważne jest kompleksowe przedstawienie rezultatów badań, możliwość zapoznania się z treścią i kolejnością zadawanych pytań oraz dobre rozeznanie w sytuacji społeczno-ekonomicznej badanej grupy.

Prelegent przytoczył również przykład niepoprawnej interpretacji wyników badań przeprowadzonych przez Instytut Pracy i Badań Społecznych w roku 2008, a dotyczących sytuacji na rynku pracy kobiet i mężczyzn należących do mniejszości etnicznych. Wyniki badań posłużyły jako główny argument przyjęcia nowej ustawy o oświacie pogarszającej sytuację mniejszości narodowych na Litwie. Badania wykazały, że tylko 3,9% Polaków jako przyczynę swego niezatrudnienia wskazało niedostateczną znajomość języka litewskiego.

Instytut zareagował na działania Europejskiej Fundacji Praw Człowieka, która wykryła, że cytowane przez władze Litwy wyniki badań nie odpowiadają prawdzie. Fundacja zauważyła, że w swoim raporcie za rok 2010 Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej powołuje się na wyniki badań Instytutu. Z raportu Agencji wynika, że na „Litwie 42% objętych badaniem przedstawicieli mniejszości wskazało, że napotkali problemy na rynku pracy z powodu słabej znajomości języka litewskiego”. Fundacja po dokonaniu dogłębnej analizy badań Instytutu uznała, że wynika z niego, iż większość przedstawicieli mniejszości narodowych nie ma poważniejszych problemów z językiem litewskim.

Prof. Grużewski przypomniał, że przedstawiciele mniejszości narodowych nie narzekali na niedostateczną znajomość języka litewskiego. Cytowana liczba 42% odzwierciedla tylko opinię respondentów, nie zaś ich bezpośrednie doświadczenie w zakresie kluczowych problemów napotykanych przez przedstawicieli mniejszości narodowych ubiegających się o zatrudnienie bądź poprawę swojej sytuacji na rynku pracy. Ta odpowiedź odzwierciedla jedynie obawy respondentów i zaistniałe mity, nie zaś rzeczywistą sytuację. Dodał przy tym, że w tym kontekście ważne były odpowiedzi na kolejne pytanie, które odnosiło się do oceny bezpośrednich przyczyn bezrobocia pytanych osób. Tutaj na niedostateczną znajomość języka litewskiego jako przyczynę niezatrudnienia wskazało zaledwie 6,7% mężczyzn. Jak już zostało wspomniane, jedynie 3,9% Polaków jako przyczynę swego niezatrudnienia wskazało niedostateczną znajomość języka litewskiego. A jako główną przyczynę niezatrudnienia wskazali niskie wynagrodzenie (33,7%).

Dodatkowo prelegent zaznaczył, że wyników badań socjologicznych nie można interpretować w oderwaniu od kontekstu ogólnego badania, kompleksowości zadanych pytań i celu badań. Celem danego badania była ocena sytuacji przedstawicieli mniejszości narodowych na rynku pracy, dlatego też dominują pośród respondentów osoby w starszym wieku (wieku zdolności do pracy). Zgodził się również z opinią Fundacji, że respondenci w starszym wieku ukończyli szkołę przed odzyskaniem przez Litwę niepodległości, stąd też ich znajomość języka litewskiego jest słabsza (jako że za czasów sowieckich dostateczna była wiedza języka rosyjskiego). Według niego, zadziwiające jest, że litewski rząd i politycy nie powołują się na pierwotny raport Instytutu, tylko na wyrwane z kontekstu zdania zawarte w raporcie Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Zaznaczył również, że dla poprawności interpretacji badań socjologicznych jest niepożądane, aby rezultaty badań omawiane były bez ich wykonawców.

W swoim wykładzie prof. Grużewski poruszył również problemy, które powstały przy spisie ludności Litwy 2011 r. Wolny przepływ ludności w Unii Europejskiej oraz możliwości wypełniania formularzy drogą internetową stworzyły obiektywne możliwości zniekształcenia otrzymanych wyników. Dlatego Litewski Departament Statystyki, który jest odpowiedzialny za spis ludności, końcowe wyniki spisu ma ogłosić dopiero na początku 2013 roku, ponieważ muszą być one dokładnie zweryfikowane, porównane z informacją z innych źródeł oraz innych krajów UE. Przypomniał również, że w okresach okupacji wyniki spisów ludności również były wykorzystywane w celach manipulacji opinią publiczną.