Raport EFHR „Przestrzeganie praw człowieka na Litwie w latach 2012 – 2013” w pigułce

Europejska Fundacja Praw Człowieka (EFHR) – organizacja pozarządowa założona na Litwie w 2010 r., powstała ze względu na pojawiające się w państwie coraz częstsze naruszenia praw człowieka i wzrastającą potrzebę ich ochrony. Jest też obecnie jedyną organizacją na Litwie, która w całościowy oraz dogłębny sposób monitoruje stan ochrony i przestrzegania praw licznie zamieszkujących Litwę mniejszości narodowych.

Raport EFHR pt. „Przestrzeganie praw człowieka na Litwie w latach 2012 – 2013 (Prawa mniejszości narodowych na Litwie)”, jest najnowszym przeglądem aktualnej sytuacji praw człowieka na Litwie. Został on oparty na analizie krajowych regulacji prawnych oraz raportów krajowych i międzynarodowych organizacji i instytucji. Oprócz tego podane w nim spostrzeżenia oparte są nasamodzielnie prowadzonych przez EFHR sprawach prawnych.

W raporcie EFHR stwierdza się, że od przystąpienia Litwy do UE, na Litwie odnotowano raczej regres w sferze praw człowieka niż progres. Analiza sytuacji ujawnia, że szczególnie rażące braki dotyczą braku podstawowych fundamentalnych aktów prawnych jak np. Ustawa o mniejszościach narodowych, odmowa ratyfikacji Europejskiej Karty Języków Regionalnych i Mniejszościowych, czy regulacji antydyskryminacyjnych (dyskryminacyjna Ustawa o oświacie, regulacja spraw związanych z użyciem języków mniejszościowych, wprowadzenie ulg dla mniejszości narodowych na egzaminie maturalnym z języka litewskiego).

Brak jest na Litwie rozwiązań prawnych regulujących i gwarantujących prawa mniejszościom narodowym. Ma to miejsce pomimo przyjęcia przez państwo licznych zobowiązań międzynarodowo-prawnych, dotyczących szczególnej ochrony tej grupy społecznej. Litwa jest zatem jedynym państwem w Europie, które ratyfikowało Konwencję ramową o ochronie praw mniejszości narodowych, następnie zaś dopuściło do wygaśnięcia Ustawy o mniejszościach narodowych. Dlatego też od 2010 r. brakuje prawa chroniącego tę część społeczeństwa. To natomiast powoduje liczne problemy i naruszenia.

Ponadto należy odnotować brak woli politycznej w kwestii naprawy tej sytuacji, pomimo aktywnych działań grup społecznych narażonych na dyskryminację i oddolnych inicjatyw obywatelskich, a nawet wyraźnych sygnałów instytucji międzynarodowych – organizacji międzypaństwowych i pozarządowych.

Liczne interwencje EFHR również sugerują, że społeczeństwo litewskie pozostaje w dużej mierze nieświadome istnienia pewnych standardów i gwarancji praw człowieka. Brak ogólnej wiedzy nt. praw człowieka i rosnąca nietolerancja wobec mniejszości narodowych oraz świadczące o tym negatywne raporty krajowych i międzynarodowych organizacji zmuszają do stwierdzenia, że Litwa nie stoi już na rozdrożu, lecz w ogóle skręca na ubocze, nie mogąc zdecydować, w jakim kierunku podążać – w kierunku rozwijającego się państwa demokratycznego przestrzegającego europejskich standardów, czy też pozostać państwem, które nie potrafi zagwarantować ochrony podstawowych praw człowieka. Niska zaś świadomość i wiedza o prawach człowieka i granicach, które przekraczając naruszane są owe prawa powoduje wzrost przestępstw, zwłaszcza internetowych, o czym świadczy złożenie przez EFHR do prokuratur ponad 400 wniosków wskazujących na popełniane w przestrzeni internetowej przestępstwa mowy nienawiści.

Niestety, obywatelom Litwy, zwłaszcza mniejszościom narodowym często brakuje wiedzy na temat możliwości egzekwowania swoich praw, zaś litewskie sądownictwo, biorąc pod uwagę treści orzeczeń z ostatnich lat, jest nieprzychylne w tej mierze. Sądy litewskie w swych rozważaniach rutynowo nie biorą pod uwagę licznych zobowiązań międzynarodowych Litwy – zwłaszcza odnoszących się do praw mniejszości narodowych. Wobec tego w procesie dochodzenia praw mniejszości narodowych na Litwie konieczne jest pilne wsparcie i pomoc niezależnych i regionalnych lub międzynarodowych instytucji, takich jak Trybunał Sprawiedliwości UE, Europejski Trybunał Praw Człowieka, Komisja Petycji PE itd.

EFHR stoi na stanowisku, że Litwa powinna jak najszybciej przyjąć ustawę chroniącą mniejszości narodowe, aby dołączyć do grona nowoczesnych państw opartych na rządach prawa i poszanowaniu praw człowieka, które dbają o ochronę najsłabszych. Poziom demokracji określa się tym, w jaki sposób większość traktuje swoje mniejszości.

Raport EFHR o przestrzeganiu praw człowieka na Litwie w latach 2012 – 2013 jednoznacznie potwierdza konieczność kontynuowania działań na rzecz ochrony praw człowieka, w tym praw mniejszości narodowych na Litwie. EFHR ma nadzieję, że zawarte w raporcie wnioski i rekomendacje (m.in. przyjęcie ustawy gwarantującej ochronę prawną mniejszościom narodowym i etnicznym; nowelizacja ustawy o oświacie; promocja praw człowieka i wieloetniczności, badanie i eliminowanie wszelkich przypadków dyskryminacji przedstawicieli mniejszości narodowych; zmiana doktryny sądów litewskich i instytucji państwowych odnoszących się do ratyfikowanych przez Litwę traktatów i konwencji międzynarodowych) zostaną uwzględnione przez odpowiednie władze, które jak najszybciej podejmą niezbędne kroki w celu całościowej i zgodnej ze standardami międzynarodowymi ochrony praw człowieka, w tym mniejszości narodowych, na Litwie.

Zdaniem EFHR należy jeszcze włożyć wiele wysiłku w to, aby Litwę można było nazwać w pełni demokratycznym państwem prawnym, będącym integralną częścią społeczności europejskiej. Pomimo tego, że wiele raportów bezpośrednio i konkretnie wskazuje na braki w ustawodawstwie litewskim i w praktycznych działaniach oraz dostarcza wytycznych mówiących o tym jak poprawić zaistniałą sytuację, to zawarte w nich rekomendacje nie będą pomocne bez rzeczywistej zmiany nastawienia władzy państwowej.

EFHR

            Rekomendacje wynikające z Raportu EFHR za lata 2012- 2013

I.     Przyjęcie ustawy gwarantującej ochronę prawną mniejszościom narodowym i etnicznym wynikającą z przyjętych przez Litwę zobowiązań międzynarodowych, w szczególności:

• Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności;
• Konwencji Ramowej o Ochronie Praw Mniejszości Narodowych;
• Karty Praw Podstawowych UE;
• Dyrektywy 2000/43 wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne

II.       Jak najszybsze przyjęcie nowelizacji Ustawy o oświacie zmierzającej do:

• uwzględnienia różnic programowych między szkołami z litewskim i nielitewskim językiem nauczania;
• likwidacji przepisów wprowadzających nierówność między ww. szkołami (Art. 30);
• zapewnienia ww. szkołom odpowiednio wysokiego finansowania, które pokrywałoby wyższe koszty nauczania w tych szkołach;
• wprowadzenia możliwości nauki języka mniejszości w szkołach z litewskim językiem nauczania na terenach zwarcie zamieszkałych przez mniejszości narodowe.

III.     Podpisanie i ratyfikowanie przez Litwę Europejskiej Karty Języków Regionalnych lub Mniejszościowych z 1992 r.

IV.    Ratyfikowanie przez Litwę Protokołu Nr 12 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 2000 r.

V.     Zmiana doktryny sądów litewskich i instytucji państwowych odnoszących się do ratyfikowanych przez Litwę traktatów i konwencji międzynarodowych. Akty te są pomijane i ignorowane przez litewskie sądy i instytucje państwowe lub nie nadaje się im mocy wiążącej.

VI.    Aktywniejsze korzystanie z istniejących już międzynarodowych instrumentów, takich jak niezależne trybunały i instytucje międzynarodowe: Trybunał Sprawiedliwości UE, Europejski Trybunał Praw Człowieka, Komisja Petycji PE, Wysoki Komisarz OBWE do spraw Mniejszości Narodowych oraz Komitet Praw Człowieka ONZ, w rozwiązywaniu sporów i konfliktów w kwestii ochrony praw człowieka. Niezależne instytucje dają nadzieję na rozpowszechnienie dobrych standardów wśród społeczeństwa i instytucji państwowych, które przyczynią się do szybszego wdrażania i szerzenia standardów europejskich w zakresie praw człowieka. 

VII.   Litwa powinna badać i eliminować wszelkie przypadki dyskryminacji przedstawicieli mniejszości narodowych, w tym przypadki dyskryminacji na rynku pracy i mowy nienawiści poprzez monitoring przestrzeni internetowej i odpowiednie kary.

VIII.    Promocja praw człowieka i wieloetniczności poprzez m.in. poszanowanie praw człowieka i egzekwowanie przysługujących dla mniejszości narodowych praw i standardów, wynikających z członkostwa Litwy w strukturach europejskich i międzynarodowych oraz poprzez zwiększenie liczby szkoleń nt. ochrony praw człowieka. Szkolenia powinny być organizowane w każdej szkole, szkoły zaś powinny mieć łatwy dostęp do funduszy przeznaczanych na ten cel przez Ministerstwo Oświaty i Nauki RL.

IX.    Rozpowszechnianie informacji na temat praw człowieka (jak walczyć o swoje prawa, jakie prawa przysługują każdej osobie, jakie prawa dla mniejszości narodowych wynikają z przynależności Litwy do instytucji europejskich i międzynarodowych, jak domagać się egzekwowania swoich praw) wśród społeczeństwa, a w szczególności wśród grup najbardziej narażonych, tj. mniejszości narodowych, etnicznych, czy religijnych. Obecnie brak podstawowej wiedzy na temat przysługujących praw jest jedną z głównych przyczyn bierności znacznej części mniejszości, która nie znając podstawowych mechanizmów i metod ochrony, pozostaje bezbronna w sporze z instytucjami państwowymi. Również istotne jest szerzenie wiedzy nt. praw człowieka wśród większości, tj. wśród społeczeństwa litewskiego, które w wielu wypadkach nie jest świadome istnienia nie tylko mniejszości na Litwie, lecz standardów i gwarancji ochrony praw człowieka.

X.      Przeznaczanie określonych środków finansowych na projekty kulturalne i medialne.

XI.   Państwo litewskie powinno przestrzegać art. 16 Konwencji ramowej i wytycznych Europejskiej Komisji na rzecz Demokracji przez Prawo (Komisja Wenecka) zawartych w Kodeksie Dobrej Praktyki w Sprawach Wyborczych z 2002 r., tj. powstrzymywać się od stosowania środków zmieniających proporcje narodowościowe ludności w rejonach zamieszkanych przez osoby należące do mniejszości narodowych i mających na celu ograniczenie praw i wolności wynikających z zasad zawartych w Konwencji ramowej. Ponadto Litwa nie powinna zmieniać granic okręgów wyborczych, dążąc w ten sposób do rozbicia skupisk wyborców należących do mniejszości narodowych.

XII.  Przeznaczanie wyznaczonych ustawowo środków dla organizacji pozarządowych (NGO) zajmujących się ochroną praw człowieka na Litwie. NGO powinny być faktycznie zaangażowane w proces przyjmowania wszystkich ustaw w zakresie praw człowieka, otrzymując status doradczy wraz z prawem zaskarżenia wszelkich decyzji instytucji państwowych w tym zakresie.