Niezdolność dostosowywania przez Litwę prawa krajowego do prawa międzynarodowego

Europejska Fundacja Praw Człowieka (EFHR) jest zdania, iż Litwa nie dostosowuje się do dobrowolnie przyjętych przez nią zobowiązań międzynarodowych, jak również nie wdraża do prawa krajowego wydawanych wobec niej postanowień wyroków trybunałów międzynarodowych. Niemniej jednak zdaniem przedstawicieli Litwy w Europejskim Trybunale Praw Człowieka (ETPCz), Litwa wypada na tle innych państw dość korzystnie, a w niektórych wypadkach nawet lepiej. Chociaż taka opinia może dziwić, jeszcze bardziej zastanawiające są podstawy, na których przedstawiciele opierają swoje opinię, ponieważ opublikowane statystyki otwarcie wskazują, że „dobrze nie jest”.

W 1993 roku Litwa została przyjęta do Rady Europy, a w 1995 – ratyfikowała Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, umożliwiając tym samym obywatelom swojego państwa wszczęcie postępowania przed ETPCz. Jest to odpowiednie narzędzie do udoskonalenia systemu prawnego państwa, polepszania warunków wykonywania wyroków oraz zwiększenia skuteczności przestrzegania praw człowieka na Litwie. Jednak mimo szerokiej gamy międzynarodowych instytucji i ich zaangażowania w sprawy wewnętrzne państw członkowskich, litewskie instytucje państwowe z dystansem patrzą na orzeczenia ETPCz i nie zawsze wdrażają do krajowego systemu prawnego zawarte w nich postanowienia. Świadczy o tym liczba orzeczeń ETPCz, których proces przystosowywania do prawa litewskiego nadal trwa. Według oficjalnych statystyk podawanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości Republiki Litewskiej (Teisingumo ministerija), jest ich aż 31. Należy zauważyć, że w niektórych sprawach ETPCz wydało orzeczenie jeszcze w 2007 roku, co pokazuje, iż nawet po sześciu latach problem wciąż pozostaje nierozwiązany.

Wśród państw, które w 2004 roku przystąpiły do Unii Europejskiej, Litwa według liczby skarg na ilość mieszkańców jest jednym z przodujących krajów obok Estonii, Słowenii oraz Łotwy. Opierając się na oficjalnej statystyce ETPCz, jedynie w roku 2012 na 10.000 mieszkańców Litwy przypadło 1,24% złożonych skarg (w 2010 r. – 0,73%, 2011 -1%). W Estonii na taką samą liczbę mieszkańców przypadło 2,25% skarg, Słowenii – 2,05%, na Łotwie – 1,40%. Biorąc pod uwagę państwa Europy Zachodniej, liczba skarg jest bardzo wysoka. W tym samym czasie w Niemczech i Danii, na taką samą liczbę mieszkańców, kierowano po 0,18% skarg, Francji – 0,21%, Wielkiej Brytanii – 0,28%. Zgodnie z raportem ETPCz za rok 2012, w odniesieniu do Litwy, Trybunał ogłosił jako niedopuszczalne albo wykreślił 705 skarg, przy czym na dalsze rozpatrywanie czekało 246 skarg. Wyrok natomiast wydano w 12 sprawach, z czego w 7 stwierdzono naruszenie przez Litwę Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Liczba skarg składanych do ETPCz przeciwko Litwie wzrasta z roku na rok – w roku 2011 wniesiono 305 nowych skarg, a w 2012 – 373. Warto wspomnieć, że jedynie od stycznia do czerwca 2013 roku skierowano już 198 skarg. Taka ilość skarg wskazuje na niedostosowywanie przez Litwę krajowego systemu prawnego do orzeczeń Trybunału oraz na nie wyciąganie z tego żadnych wniosków, co skutkuje kierowaniem do Trybunału spraw o powtarzającej się tematyce. Taką sytuację możemy tłumaczyć niewiedzą prawa międzynarodowego wśród sędziów lub zbyt małą ilością szkoleń przeprowadzanych dla sędziów i innych funkcjonariuszy publicznych Republiki Litewskiej. Zgodnie z pismem Ministerstwa Sprawiedliwości, w okresie 2004 – 2012 szkoleń na temat praw człowieka było zaledwie 27. Sędziowie nie są w stanie obiektywnie i sprawiedliwie rozstrzygać sprawy na podstawie obowiązującego Litwę prawa międzynarodowego, a to przekłada się na ilość skarg kierowanych do ETPCz. Po zapoznaniu się z treścią wyroków Naczelnego Sądu Administracyjnego (Lietuvos vyriausiasis administracinis teismas) i Sądu Najwyższego (Lietuvos Aukščiausis Teismas), które w większości przypadków nie odnoszą się do przepisów prawa międzynarodowego można stwierdzić, że sędziowie na Litwie nie tylko nie znają prawa międzynarodowego i nie spełniają obowiązku jego stosowania, ale również nadal stoją na stanowisku wyższości prawa litewskiego nad prawem międzynarodowym. W większości przypadków sędziowie nie biorą pod uwagę argumentów zaczerpniętych z prawa międzynarodowego, które przedstawiane są przez strony procesu.

Tezy te podkreślają wyniki odnoszące się do innego ważnego trybunału międzynarodowego, jakim jest Trybunał Sprawiedliwości (TS UE). Biorąc pod uwagę współpracę sądów krajowych oraz TS UE należy zaznaczyć, że Litwa pozostaje daleko w tyle za państwami Europy Zachodniej. Na podstawie raportu TS UE za rok 2012 widzimy, że litewskie sądy bardzo niechętnie zwracają się z pytaniem prejudycjalnym do TS UE. Ogółem pytań tego rodzaju było zaledwie 13, co dawało Litwie piątą pozycję od końca w całej Unii Europejskiej. Dla porównania – od 2004 roku Estonia skierowała do TS UE 12 wniosków prejudycjalnych, Łotwa zaś 25. Na tym tle nawet Bułgaria (55 odesłań) z Rumunią (56 odesłań), które wstąpiły do UE w 2007 roku, wypadają korzystniej.

Należy zauważyć, że w zakresie wymiaru sprawiedliwości i wdrażania ogólnych standardów europejskich w tej sferze, Litwa jest daleko w tyle. Niechęć do współpracy z instytucjami europejskimi, niekompetencja sędziów w zakresie stosowania prawa międzynarodowego oraz zbyt powolne wdrażanie w życie postanowień zawartych w wyrokach ETPCz są głównymi przyczynami problemów prawnych państwa, z którymi Litwa musi możliwie jak najszybciej uporać się.

Europejska Fundacja Praw Człowieka uważa, że w poprawie obecnej sytuacji na Litwie może pomóc podniesienie wśród prawników instytucji państwowych, adwokatów i sędziów świadomości o obowiązku respektowania prawa międzynarodowego. Takie szkolenia na których poruszane są takie kluczowe tematy, jak orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, a także ochrona praw człowieka i praw mniejszości narodowych prowadzi między innymi sama Fundacja. Natomiast odpowiednie kroki należałoby podjąć jeszcze na etapie wykładania prawa na uniwersytetach, którego jedną z podstawowych cech powinno być zwracanie przez wykładowców szczególnej uwagi na aspekt integracji prawa krajowego państwa z prawem międzynarodowym.

EFHR