Propozycja zmiany ustawy o oświacie – marginalizacja języków mniejszości narodowych?

W kwietniu 2025 r. przedstawiciele opozycyjnego Związku Ojczyzny – Litewskich Chrześcijańskich Demokratów (TS-LKD) zarejestrowali projekt nowelizacji ustawy o oświacie, który przewiduje znaczne zwiększenie udziału języka litewskiego w systemie edukacyjnym przedszkoli i szkół mniejszości narodowych. Choć zmiany argumentowane są potrzebą lepszego przygotowania uczniów do funkcjonowania w litewskim społeczeństwie, projekt budzi poważne wątpliwości wśród przedstawicieli mniejszości na Litwie.

Założenia projektu

Zgodnie z propozycją, edukacja przedszkolna miałaby odbywać się wyłącznie w języku litewskim, z jedynie fakultatywnym nauczaniem języka i literatury mniejszości narodowej. To odejście od dotychczasowej praktyki, zgodnie z którą przedszkola mniejszości mogły prowadzić zajęcia w języku ojczystym dzieci. Na dalszym etapie edukacji zaproponowano nauczanie przedmiotów społecznych – takich jak historia, geografia, obywatelstwo, filozofia czy przedsiębiorczość – w języku litewskim (tak aby połowa ze wszystkich zajęć prowadzona była w języku litewskim).

Zmiany dotyczyłyby m.in. art. 30 ustawy o oświacie, który reguluje kwestie kształcenia w szkołach mniejszości narodowych. Zatem zgodnie z propozycją TS-LKD:

• Edukacja przedszkolna miałaby się odbywać wyłącznie w języku litewskim (z możliwością jedynie nauki języka i literatury mniejszości).
• W szkołach podstawowych i średnich udział nauczania w języku litewskim miałby wzrosnąć do 50%.
• W języku litewskim nauczane miałyby być wszystkie tzw. „przedmioty społeczne” (historia, geografia, obywatelstwo, ekonomia, przedsiębiorczość, filozofia).

Obawy środowisk mniejszości narodowych

Propozycje te wywołują zaniepokojenie – obecnie brak jest wykwalifikowanych nauczycieli języka litewskiego (którzy potrafiliby nauczać języka litewskiego z uwzględnieniem specyfiki szkół mniejszości), nie są dostępne także odpowiednie podręczniki oraz materiały dydaktyczne (aktualnie dzieci w szkołach polskich i litewskich korzystają z tych samych podręczników do języka litewskiego, mimo różnic kompetencyjnych i środowiskowych). Postulowane zmiany nie są poparte żadnymi realnymi środkami wdrożeniowymi i choć przedstawiciele TS-LKD deklarują, że zmiany mają na celu poprawę znajomości języka litewskiego wśród młodzieży, wątpliwości budzi nie tylko brak infrastruktury, ale także brak spójności systemowej. Same propozycje zwiększenia liczby godzin języka litewskiego są niewystarczająco konsultowane z zainteresowanymi środowiskami, a decyzje mają charakter wyłącznie formalny. Co więcej, w planach edukacyjnych na lata 2025–2027 już teraz planowane jest zwiększenie liczby godzin języka litewskiego – np. do 8 godzin tygodniowo w klasach 1 i do 7 godzin w klasach 2–4.

Poprawki są skierowane przede wszystkim do rosyjskojęzycznych instytucji edukacyjnych na Litwie – w związku z podpisanymi umowami międzynarodowymi, język polski ma być objęty wyjątkiem. Jednocześnie fakt objęcia szkół polskich wyjątkiem nie oznacza, że ich sytuacja jest stabilna czy zabezpieczona. W ostatnich latach również te placówki doświadczały trudności, w tym prób reorganizacji, ograniczania autonomii czy wręcz likwidacji. Ochrona języka mniejszości i związanych z nim instytucji edukacyjnych wymaga zatem trwałych, systemowych gwarancji, a nie jedynie doraźnych rozwiązań czy formalnych wyjątków.

Stanowisko EFHR: edukacja w języku litewskim tak, ale nie kosztem praw mniejszości

Projekt ustawy zaproponowany przez konserwatystów wpisuje się w dłuższą tendencję nacisku na większą integrację językową. Tak jak wskazywano w przypadku analizy ostatniej propozycji Ministerstwa, Europejska Fundacja Praw Człowieka (EFHR) nie kwestionuje potrzeby znajomości języka państwowego, a wręcz przeciwnie – wspiera inicjatywy na rzecz poprawy jakości nauczania języka litewskiego. Jednakże działania te muszą być proporcjonalne i zgodne z zasadą równości oraz ochrony tożsamości mniejszości narodowych. Przypominamy, że art. 37 Konstytucji Litwy, jak również ustawy o mniejszościach narodowych oraz ratyfikowane umowy międzynarodowe (m.in. Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych Rady Europy), chronią prawo do pielęgnowania języka, kultury i edukacji mniejszości narodowych. Proponowane zmiany mogą zaś naruszać zarówno litewską Konstytucję, jak i zobowiązania międzynarodowe Litwy.

W 2023 roku Fundacja złożyła  raport alternatywny w sprawie wdrażania Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych w Republice Litewskiej. W dokumencie tym EFHR podkreśliła potrzebę podjęcia działań zmierzających do poprawy sytuacji w obszarze edukacji mniejszości narodowych, zwracając szczególną uwagę na zauważalne nierówności w wynikach egzaminacyjnych pomiędzy uczniami różnych grup językowych. Wskazano na istnienie utrwalonych problemów systemowych, które znacząco rzutują na efektywność procesu nauczania i osiągnięcia edukacyjne. Fundacja zwróciła uwagę, że zwiększanie liczby godzin języka litewskiego nie powinno odbywać się kosztem języków mniejszościowych – czego skutkiem będzie m.in. obowiązkowe nauczanie w języku litewskim przedmiotów takich jak edukacja społeczna, nauki przyrodnicze, matematyka czy technologia – lecz powinno stanowić uzupełnienie dotychczasowych praktyk, z uwzględnieniem realnych potrzeb uczniów. EFHR wskazywała również na istotne bariery językowe, w tym niedostateczne wsparcie w zakresie tłumaczeń podręczników na języki mniejszości, co istotnie utrudnia proces przyswajania wiedzy.

Obecna ustawa już dziś nakłada na szkoły obowiązek nauczania języka państwowego, a także daje społecznościom szkolnym możliwość decydowania, które przedmioty mają być nauczane po litewsku, co zapewnia równowagę między integracją a zachowaniem tożsamości narodowej uczniów. Zamiast skupiać się wyłącznie na intensyfikacji nauki języka państwowego, należałoby wdrażać podejście oparte na wielojęzycznej edukacji integracyjnej, opartej na zaleceniach UNESCO. Badania tej organizacji dowodzą, że rozwój umiejętności w języku ojczystym sprzyja lepszym rezultatom akademickim. Raport UNESCO z 2004 roku autorstwa Carole Benson wykazuje, że edukacja w języku ojczystym prowadzi do lepszych wyników nauczania, zmniejsza liczbę porzucających naukę i zwiększa zaangażowanie rodziców. Dowodzi on także, że nauczanie wyłącznie w języku obcym może prowadzić do wykluczenia edukacyjnego (The Importance of mother tongue-based schooling for educational quality, link). W tym kontekście warto wskazać też na dwa inne raporty: Education in a Multilingual World (link) oraz Mother Tongue-Based Multilingual Education: The Key to Unlocking SDG 4 (link), które powinny być podstawą dla polityk językowych wobec mniejszości. UNESCO podkreśla, że nauczanie w języku ojczystym znacząco poprawia wyniki edukacyjne, zwłaszcza w zakresie czytania, pisania i matematyki, ułatwia także naukę języków obcych. Najnowszy raport z 2025 roku wskazuje, że dzieci uczące się w znanym sobie języku mają o 30% większe szanse na opanowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem tekstów i syntezy informacji. Wprowadzenie edukacji dwujęzycznej może znacznie podnosić wszystkie istotne wskaźniki statystyczne, w tym alfabetyzacji (Languages matter: Global guidance on multilingual education, link; warte zauważenia case study – Mother Tongue-based Literacy Programmes: Case Studies of Good Practice in Asia, link).

EFHR stoi na stanowisku, że bardziej efektywnym rozwiązaniem byłoby inwestowanie w doskonalenie kwalifikacji nauczycieli języka litewskiego pracujących w szkołach mniejszościowych oraz zapewnienie wysokiej jakości, odpowiednio przetłumaczonych materiałów dydaktycznych – o takich rozwiązaniach wspominają także sami przedstawiciele środowisk nauczycielskich. Proponowana ustawa, choć może pozytywnie wpłynąć na poziom znajomości języka litewskiego wśród uczniów, niesie ryzyko marginalizacji języków mniejszości i może w dłuższej perspektywie nie rozwiązać kluczowych problemów edukacyjnych.

Wnioski i zalecenia EFHR:

1.   Nowelizacja nie może ograniczać konstytucyjnych praw mniejszości narodowych do edukacji w języku ojczystym.
2.   Wdrożenie zmian powinno być poprzedzone analizą skutków społecznych, kadrowych i finansowych, a także konsultacjami z przedstawicielami społeczności mniejszości, w tym społeczności szkolnych.
3.   Konieczne jest opracowanie podręczników i przygotowanie kadry nauczycielskiej – nie tylko z zakresu znajomości języka, ale także metodyki nauczania języka litewskiego jako obcego.
4.   Wszelkie zmiany muszą respektować międzynarodowe zobowiązania Litwy, w szczególności Konwencję ramową o ochronie mniejszości narodowych.
5.   Język ojczysty powinien stanowić bazę i fundament dla edukacji, a wszelkie zmiany powinny bazować na danych naukowych i zaleceniach UNESCO (zob. wytyczne Mother-tongue education: policy lessons for quality and inclusion, link)

Wątpliwości prawne

Zastrzeżenia wobec projektu zgłosił także sam Departament Prawny Sejmu. W swojej opinii przypomniał, że Litwa, jako sygnatariusz Konwencji Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych, jest zobowiązana do umożliwiania nauki w języku ojczystym osobom należącym do mniejszości narodowych (jest tak zgodnie z art. 14 Konwencji Rady Europy). Zdaniem ekspertów, zbyt radykalne zwiększenie udziału języka litewskiego mogłoby doprowadzić do faktycznego zaniku charakteru szkół mniejszościowych – co stanowiłoby naruszenie zarówno Konstytucji, jak i przepisów konwencji międzynarodowych. Obowiązująca dziś ustawa tworzy równowagę między zapewnieniem znajomości języka państwowego a prawem do edukacji w języku ojczystym. Propozycje konserwatystów tę równowagę burzą (pełna opinia Departamentu Prawnego Sejmu dostępna jest tutaj).

EFHR będzie monitorować dalsze prace legislacyjne nad projektem nowelizacji i w razie potrzeby podejmie działania prawne, zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym.